CRNA SVESKA UNIVERZUMA

Ljiljana Šop

Obelodanjivanje ove obimom male, ali značenjima i značajem nesvakidašnje knjige, smatram velikim datumom, ne samo u bh. književnosti.

CRNA SVESKA UNIVERZUMA

Izlaganje književne kritičarke iz Beograda Ljiljane Šop na promociji knjige Amira Brke “Crna sveska” – u Tešnju, 20.6.2014. godine

     U zaumnim književnim razgovorima sa najboljim pesnicima mog vremena i podneblja, decenijama se nisam predavala zastupnicima teze o hijerarhijskoj nedodirljivosti poezije u odnosu na druge književne rodove, ne zato što mislim da pesnici nisu u pravu, već da bih ih neprimetno “izazvala” da se katkad okušaju u prozi kakvu najviše cenim i volim, a kakvu može napisati samo istinski Pesnik.

     “Crna sveska” je jedna od retkih takvih knjiga na koju bih “nagovarala” Amira Brku, pesnika iz samog vrha moje lične i nepostojeće antologije, da su nam prostor i vreme dozvoljavali luksuz beskrajnih razgovora o suštinama i smislu “prokletog zanata spisateljskog”. Obelodanjivanje ove obimom male, ali značenjima i značajem nesvakidašnje knjige, koju sam prvi put pročitala u rukopisu, u elektronskom obliku, kada je u meni izazvala nesanicu i nesavladivu potrebu da autoru uputim malo noćno pismo samo za njegove oči, ne sluteći da bi ono moglo biti i da će postati neka vrsta impresionističko-ekspresionističkog pogovora knjizi, smatram velikim datumom, ne samo u bh. književnosti.

     Verujem da ne postoji stvaralac za koga je pisanje pitanje života, a da na javi ili u snu nema u sebi ili sobi zaturenu neku svoju “crnu svesku” u kojoj ga, zabeleženi ili ne, čekaju i vrebaju svi njegovi strahovi, snovi, more, priviđenja, slutnje, fantazme, opsesije, opšteljudska, predačka, porodična i lična, knjiška i životna intuitivna saznanja koja ne pripušta u svakodnevicu, da bi kako-tako mogao upravljati onim što se naziva običnim životom. Da bi život koliko-toliko bio dobar i “normalan”, iako težak i opasan opijat, aveti se povlače ili ih svesno teramo u tamu i noć, odakle nas nepredvidljivo i volšebno, u bizarnim kombinacijama, zaskaču u snovima i momentima podsvesnih stvaralačkih procesa. Umetnik je osoba polubudna i preosetljiva i na dnevne senzacije (obratite pažnju na priče “Oči od stakla”, “Lucina”, “Fotografija iz biblioteke”, “Hićaja o cvijeću”, “Licem u lice”, “Svakodnevno”), a kamoli na noćne vizije u kojima caruje svet iz čuvenog početka Disove “Nirvane” – “Noćas su me pohodili mrtvi” (zastanite pred minijaturama “Tuđa vrata”, “Zapisan san”, “Nemoj kazati”).

     Premda se uglavnom bavi svevremenošću (bezvremenošću?) i univerzalnim pitanjima u kojima se početak i kraj sreću u istoj tački, Amir Brka je “Crnoj svesci” pažljivim komponovanjem zapisa u celinu udahnuo privid “hronologije”, pojedincu neophodnog logičnog sleda stvari. Knjiga se otvara dvema prozama, svojevrsnim “portretom umetnika u mladosti”. U prvoj (“Oči od stakla”) se lirski subjekat sreće sa trivijalnom situacijom i društvenom konvencijom pisanja kratke biografije kako bi se prijavio na konkurs za posao. Između činjenica (ime i prezime, datum rođenja) i sopstvenog osećanja da one ne određuju njegovo biće i suštinski identitet, otkriva jaz koji je nemoguće premostiti. Onaj ko nikada nije osetio da je pisanje biografije gubljenje sebe zarad svrstavanja u društvene kartoteke i administrativne ladice nikada neće dočitati “Crnu svesku” s punim razumevanjem svih njenih ponornih rukavaca. Ne bi me čudilo da je Brka ovu knjigu, poput Pesoe, potpisao heteronimom. “Oči od stakla” doživljavam kao jedan od disputa sa autorom “Knjige o nespokoju”, koji kaže: “Ja sam rastojanje između onog što želim da budem i onog što su drugi načinili od mene”.

     Druga priča (“Fotografija iz biblioteke”) govori o ranim fascinacijama lirskog subjekta ukletim pesnikom, zaljubljenikom Bosne, čija lična književna arhiva dospeva u gradsku biblioteku. Strastveno istražujući riznicu sakupljanu za jednog života, junak se oseća kao povlašćeni putnik kroz daleke i nepoznate predele, srećnik na izvoru novih saznanja. Ali onda odnekud izroni fotografija pesnika na mrtvačkom odru, i taj trenutak zaseni sva druga sećanja na biblioteku kao hram višegodišnjeg intelektualnog sazrevanja od doba dečaštva. Od tog trenutka, motiv smrti postaje jedan od lajtmotiva “Crne sveske” (baš kao i Brkine poezije), a umiranje bliskih osoba, poznanika pa i nepoznatih ljudi (“Licem u lice”) u pripovedaču budi nagon da ih zabeleži. Ne samo sa prirodnom empatijom ili ljudskom rodu razumljivim strahom od smrti, niti sa pomirenošću vernika, već sa emocijom koju bih nazvala munkovskim krikom pred krhkošću i besmislom oročene egzistencije.

     Mada na prvi pogled u “Crnoj svesci” ima i racionalizovanih povesti o znanim putevima i složenim asocijativnim mehanizmima kojim mutni osećaji, nedefinisana mučnina ili potisnuta sećanja izranjaju na površinu svesti ( “Lucina”), dok s druge strane teče naoko obrnuti proces potiskivanja svakodnevnih fenomena koje stvaraočevo društveno, moralno i pravdoljubivo biće potiskuje kako ne bi gubilo poznanike, prijatelje i svakodnevni milje u kojem valja raditi i živeti, kako bi se sačuvalo čovekoljublje i vera u nepotkupljivost umetnosti (“O jednoj drevnoj igri”), ipak je svako racionalizovanje u Brkinim prozama odveć slojevito i iznijansirano i upitno, e da bismo ga prihvatili zdravo za gotovo i na prvu loptu prihvatili kao pouzdano tumačenje ili konačan odgovor.

     Zapisi iz “Crne sveske” su priče o lavirintu u čoveku, o civilizacijskim sunovratima, o zlu “koje može uzimati različita obličja”, o idejama kao što su Grad, Umetnost, Jezik, Reč, priče o Životu, Čoveku, Ratu, Smrti, Lepoti i inim univerzalnim pojmovima koji se mogu pisati velikim slovom i slaviti ili kuditi, ali koji završavaju u Močvari zastrašujuće istorije civilizacijskog bezumlja. Najpogubnija i najopakija Luciferova sposobnost, jeste sposobnost da uveri ljude da On ne postoji, kaže Brka u priči “Lucina”, zgromljen ljudskim zlom pre i više nego Đavolom o čijem se (ne)postojanju ne izjašnjava, jer mu je dovoljno ljudsko zlo da se u “dubini njegovog bića začne bolni pokret pomirenja sa besmislom, koji će ga konačno slomiti, dovesti do tog da se potpuno, nepovratno i zauvijek, svije oko praznine” (“Ne zna, ne može znati”).

     Zapravo su svi bitni elementi Brkinih antologijskih pesama, kao i oni iz romana “Monografija grada” ponovo ovde, u “Crnoj svesci”, ali ovoga puta u drugačijem ruhu, dovedeni do temperature ključanja u metafizičkom karakazanu. Sa pozicije posmatrača drugih i sveta oko sebe, subjekat ovih zapisa se okreće minucioznom samoposmatranju, postaje snovidnik koji nije otišao predaleko u imaginaciju, nego je prišao preblizu smrti, precima, gradu koji se transformiše u slike i prizore neodoljivo slične poimanju grada- đubrišta slikara Mediale Leonida Šejke, močvari u kojoj mu se čini da bi se samo izlaskom iz vlastitog tela mogao domoći čistine. Postaje prepoznavatelj znakova apokalipse o kojoj umetnost oduvek govori, ali koju još jedino umetnost i prevazilazi, barem dok pisanje umetnik shvata kao metafizički a ne kao društveni posao, kako kaže Marina Šur Puhlovski, što je savršeno odabran moto za priču “O jednoj drevnoj igri”.

     O svakoj snohvatici iz “Crne sveske” mogao bi se napisati esej. Kada sam, recimo, prvi put pročitala stranicu proze pod naslovom “Ulica, san”, videla sam je ravnopravno uz bok meni jednoj od najdražih priča portugalskog nobelovca Žoze Saramaga koja se zove “Grad” i veličanstveno otvara knjigu njegovih pripovedaka “Priče s ovog i s onog sveta”. To je pripovest o čoveku koji živi izvan gradskih zidina i troši život u pokušaju da uđe u Grad. Uz pomoć bogova, nakon velike bitke, konačno je ušao, i tek tada shvatio da je bojno polje ostalo prazno, a on jedini naseljenik. U tom momentu Saramagov junak kao da se preobražava u Brkinog junaka koji, u gradu kao grandioznom čudovištu, uzalud traži onu ulicu kojom je negda slavodobitno ušao, a sada traži saborce da grad sruše i on izađe van – “u planinu, u stepu, u pješčaru, u kamenjar, u šumu, iz kojih su došli”. Jedan krug civilizacijske ideje o “napretku” koji se otvara Saramagovom, zatvara se Brkinom slikom o milenijumskim tumaranjima čoveka i čovečanstva.

     O ljudskim tumaranjima napred-nazad Amir Brka ispisuje još jednu antologijsku priču “Kukac Kafka”. Dijalog sa klasikom svetske književnosti sada nije slučajan poput onog sa Saramagom, nego je svesno ogoljena namera (cinično ogrnuta okvirnom pričom o “pisanju za novac” kojim bi se svaka potreba za mišljenjem utopila u alkohol) da se čuvena metamorfoza Gregora Samse u kukca sagleda koju deceniju kasnije kao ironijski vrhunac “logične evolucije”: preobražaj kukca u čoveka. Kakvu bi dramu spoznaje morao da prebrodi taj kukac “kad krene kroz prošlost vrste u kojoj se, neočekivano i ne svojom voljom niti krivicom, tragično obreo”. I dok naznačuje nevolje ovakvog zapleta, tj. priče koju je narator zamišljao u vremenima kada je još uvek verovao u zavodljive književne iluzije da biti čovek gordo zvuči, sledi dvostruki obrt, jer istovremeno čovek (narator) sanja spasonosnu preobrazbu u bezazlenu ovčicu, u povratak primordijalnoj čistoti u koju se ubrajaju nemišljenje i negovorenje.

     Nimalo slučajno, upravo u kratkoj prozi koja nosi isti naslov kao knjiga, Amir Brka izuzetno definiše najbolje vlastite pesme: “onakve kakve najviše volim: duge, ali zgusnute, s kriptonarativnom potkom, prepune sintagmi na koje se, kao preko linkova na internetu, uključuju aluzije na mnogobrojne tuđe stihove, na filozofe, na emocije tuđe, na tuđu bol – što se s mojom izjednačuje, čineći me sretnim…” Tako se, i u “Crnoj svesci”, uz pomenutog Saramaga, u ovaj metafizički brevijar uključuju Kafka, Kami, Pesoa, Eliot, Miloš…, ali i raniji Amir Brka. Neko će reći da je posredi biranje dobrog društva, a ja ću dodati da je reč i o preziranju lažne skromnosti.